به نام خدا
خلاصه ی کتاب محاط در محیط
روانشناسی محیطی:
نوشته ی دکتر آزاده شاهچراغی عضو هیات علمی واحد علوم و تحقیقات و با همکاری اساتید پیشکسوت معماری و شهرسازی ، در زمینه کاربرد روانشناسی محیطی در معماری و شهرسازی، به چاپ رسید
در ابتدا باید گفت ما به عنوان انسان محاط در محیط هستیم.از سویی ما به محیط شکل میدهیم و از سویی دیگر محیط به روان ما شکل میبخشد.تشریح و تفسیر این شکل دهی و شکل گیری بین انسان و محیط هدف اصلی این کتاب است که انگیزه اولیه نوشتن آن به حدود هشت سال پیش برمیگردد.
در این کتاب علاوه بر اینکه به روانشناسی محیطی پرداخته میشود پیشنهاد هایی برای بکار گیری این یافته ها در طراحی محیط زندگی نیز ارائه شده است
فصل اول :مبانی نظری روان شناسی محیطی
فصل دوم:علوم رفتار محیطی
فصل سوم:علوم ادراک و شناخت محیطی
فصل چهارم:زیبایی شناسی محیطی و حس مکان
فصل پنجم:محاط در محیط های داخلی
فصل ششم:محاط در معماری
فصل هفتم:محاط در منظر
فصل هشتم:محاط در شهر
فصل نهم:محاط در محیط ویژه
فصل دهم:به سوی طراحی علمی
فصل اول:
گروهی از روانشناسان معتقدند که احساسات درونی انسان و بروز آن به صورت رفتار در محیط علاوه بر آن که تابع شرایط روانی،فرهنگی،موقعیت اجتماعی و اقتصادی وی در جامعه است،به مقدار زیادی تحت تاثیر محیط کالبدی زندگی وی نیز هست.واقعیت آن است که انسان خود از عوامل تشکیل دهنده ی محیط است.این موضوع هم ازنظر کمی و هم از نظر کیفی بر محیط تاثیر می گذارد.
بنابراین روان شناسان محیطی به تدریج علاوه بر مطالعه ی عوامل محیطی ،روان شناسی رشد و روان شناسی جنسیت را نیز در ارتباط با تحلیل محیط های رفتاری انسان بیشتراز پیش مورد توجه قرار داده اند.
محیط مفهومی پیچیده است که معانی و ابعاد گوناگونی از قبیل داده های فضایی،جنبه های اجتماعی،فرهنگی ،فیزیکی ،معماری ،نمادی،جغرافیایی ،تاریخی و زیستی داد
از قرن ۱۶ میلادی تعریف جدیدی از واژه ی محیط متداول شد که به معنی “مجموعه ای از چیزهای طبیعی و مصنوعی”بود که وضعیت زندگی انسان و به ویژه همه ی ارگانیزم های زنده را مشخص میکرد.
در یک جمع بندی از نظریات محققان ماهیت محیط را به چهار نوع کالبدی،اجتماعی ،روان شناختی و رفتاری تقسیم کرده ،بر این اساس محیط کالبدی را شامل مکان های زمینی و جغرافیایی ،محیط اجتماعی شامل نهاد های متشکل از افراد و گروه ها ،محیط روان شناختی را شامل تصاویر ذهنی مردم و محیط رفتاری را مجموعه ی عواملی که فرد به آن واکنش نشان میدهد،معرفی میکند.
هر محیطی باعث مقداری تحریک در حس بینایی ،شنوایی،لامسه و بویایی می شود.این اطلاعات حسی ممکن است شدید ،متغیر ،متوسط یا تکرار شونده باشند.تحریکات حسی محیط موجب برانگیختگی نظام عصبی افراد در محیط و پاسخ های رفتاری ان ها می شود.
بر اساس نظریه ی قرارگاه رفتاری ،رفتار انسان در همساختی با محیط شکل میگیرد .یعنی محیط کالبدی شکل دهنده ی رفتار انسان است.پس رفتار و تجارب انسان نمیتواند بدون توجه به شرایط محیطی و به طور جداگانه بررسی شود.
روانشناسی محیطی
فصل دوم:
رفتار عینی ترین و قابل مشاهده ترین واکنش انسان نسبت به محیطی است که در آن قرار گرفته است.به طوری که فرد میتواند تنها با رفتاری که در محیط نشان می دهد و بدون استفاده از “کلام” از ماهیت “رفتار”به عنوان ابزار “غیرر کلامی”برا ی صدور پیام و یا ایجاد ارتباط با دیگران استفاده کند.رفتار ضمن آن که ماهیتی ملموس و شناخته شده دارد ،دارای مکانسیم بسیار پیچییده است.
پیش بینی رفتار در محیط اصلی ترین پرسش رفتار شناسان است و یافتن پاسخ برای این سوال ،سال ها مطالعه پژوهشگران علوم رفتاری را شکل داده است.حتی برخی از محققین ،علوم رفتاری را سر منشا پیدایش دانش روان شناسی محیطی می دانند.و عقیده دارند که روان شناسی محیطی زیر مجموعه ای از علوم رفتاری است.علوم رفتاری علاوه بر روان شناسی شامل دانش هاییی چون انسان شناسی ،جامعه شناسی و حتی علوم سیاسی و اقتصاد است.
فرهنگ ،اجتماع ،زمان ،بر بروز رفتار ها اثر میگذارد.اجتماع از طریق تعریف حریم ها و هاله ها ،دستگاه ارزشی و هنجار های خود و توقعاتش رفتار ها را تحت تاثیر قرار می دهد .هر اجتماعی الگو های رفتاری خاص خود را دارد .هم چنین زمان در مقاطع کوتاه مدت و یا دراز مدت بر تغییر رفتار ها موثر است.
فضارا نمیتوان صرفا برای یک مقطع زمانی خاص طراحی کرد .اما فضا می تواند رفتار های دیگر در فضا ،احساسی خاص در فرد برانگیخت.هم چنین انسان ها و رفتارهایشان می توانند فضا را دگرگون کنند بنابراین فضا را نمی توان بدون آن ها در نظر آورد.
روانشناسی محیطی
فصل سوم:
ادراک محیط موجب شناخت محیط شده و رفتار انسان در محیط را شکل می دهد.رفتار به نوعی واکنش عینی به ادراک به عنوان فرایند ذهنی در محیط محسوب می شود.به همین سبب طی سالیان طولانی پژوهشگران تلاشگران تلاش کرده اند تا فرایند پیچیده و ذهنی “ادراک”را شناسایی کنند . به دلیل ماهیت ذهنی و نه عینی ادراک است که آزمایش ها و مطالعات در این زمینه همواره دشوار بوده
،درگذشته حکما و فیلسوفان به بحث درباره ی ادراک و شناخت پرداخته اند اما با پیدایش علوم مدرن و اختراع ابزار گوناگون مکانیکی ،الکتریکی و الکترونیکی ،یافته های قابل ملاحظه ای به دست آمده هرچند که هم چنان ،سوالات بی پاسخی در این علم وجود دارد.در علم روانشناسی ،ادراک محیط،فرایندی است که با احساس واقعیت و محرک های فیزیکی و شیمیایی موجود در محیط آغاز می شود ،با تفسیر و تحیلی ذهنی انسان ادامه پیدا می کند و با چگونگی واکنش موجود زنده به محیط و یا سازش با آن خاتمه می یابد.
از نظر رفتار شناسان ،موضوع ادراک ،رفتار ادراکی یا پاسخی است که به دنبال اثر محرک داخلی یا خارجی از موجود زنده سر میزند.پاسخ های ادراکی می تواند به صورت کلامی ،غیر کلامی و یا حتی پاسخ های ظریف الکتریکی سطح پوست و مشابه آن باشد.
فصل چهارم:
زیبایی یکی از پیچیده ترین مفاهیم در فلسفه،هنر و روان شناسی است.در طول تاریخ تا زمان حال از دریچه ی رویکرد ها و نگرش های گوناگون به این مفهوم پرداخته شده،آنچه همواره مورد پرسش واقع شده ،این است که زیبایی چیست؟آیا زیبایی قواعدی دارد؟زیبایی چگونه به تجربه در می آید؟آیا زیبایی قابل اندازه گیری است؟
دسته ای از ابهامات بین زیبا شناسی در خلق هنر به واسطه ی تشخیص این واقعیت برطرف می شوند که لازم نیست تجربه زیباشناختی محدود به آثار هنری باشد،ممکن است ما به نحوی مشابه از راه پدیدار های طبیعی ،اشیا و اموری از قبیل چشم انداز ها،غروب آفتاب ،دریاها ،اصوات ،مخلوقات و چهره ی انسان و شکل و شمایلش متاثر شویم.از این رو مفهوم امر زیباشناسانه با مفهوم گسترده ی هنر شاید همپوشانی واحدی نداشته باشد.ما امروزمی دانیم که :امر زیبا شناختی نسبت به آثار هنری دامنه ی بیشتری را در میگیرد.
زیبا شناسی
زیبایی شناسی محیط با زیبایی شناسی هنر های انتزاعی تفاوت دارد.هرچند که ممکن است ارتباطی هم بین آن ها یافت شود.در واقع زیبایی شناسی محیط ،تجربه ادراکی و احساسی محیط با استفاده از همه ی حواس است.”درک محیط به مثابه نظامی فراگیر از ادراکات(انسانی) شامل عواملی از این دست است:فضا ،جرم ،حجم ،زمان ،جابجایی،تنها درک بصری نیست بلکه دخالت فعالانه ی تمامی وجوه حسی را توام با حس امیزی در نظر داریم،که مخاطب را با تمامی آگاهی و هشیاری اش در این تجربه درگیر میکند
به علاوه یک جنبه ی ارزش گذاری نیز هست که دامنه ی درک مخاطب را پوشش می دهد و همین نکته است که زیر بنای داوری های ارزشی مثبت یا منفی مارا نسبت به محیطمان تشکیل میدهد.بنابراین زیبایی شناسی محیطی عبارت است از بررسی تجربه ی درک محیط بر اساس ارزش ذاتی و مستقیم جنبه ی شناختی ادراکی.
روانشناسی محیطی
فصل پنجم:
انسان محاط در محیط است بر اساس سن،جنسیت و آموخته ها پیشین مبتنی بر فرهنگ محیط را ادراک میکند.در واکنش به شناخت حاصل از ادراک محیط ،رفتار می کند .اکنون محیط کالبدی در چهار مقیاس محیط های داخلی ،معماری ،منظر ،شهرسازی ،توسط طراحان شکل میگیرد. البته گاه انسان در محیط های ویژه محاط میشود.در محیط های داخلی عواملی از قبیل میزا نور ،مصنوعی یا طبیعی بودن نور،رنگ،صدا،طراحی صدا های محیط،هوا،ماده و…در حالات و روحیات روان ورفتار انسان تاثیر گذار است.
فصل ششم:
در باره ی اثرات مجتمع های مسکونی و ساختمان های بلند مرتبه بر روان و رفتار ساکنان آن ،تحقیقات زیاد انجام شده است.و غالبا دلایل مختلفی برای باور این که آپارتمان های مسکونی بلند مرتبه،اثرات نامطلوبی بر سلامت اجتماعی و روانی میگذارند،وجود دارد .
در این زمینه تحقیقات با تمرکز روی مباحث روان شناختی،با چندین مطالعه ی اولیه و اصلی ،در دهه ی۱۹۵۰ میلادی ،درباره ی رابطه ی نوع مسکن با رفتار اجتماعی و سلامت روانی شروع شد.سپس این شاخه ،خود را در دهه ی ۶۰ سازماندهی کرد و این اعتقاد به وجود امد که در زمان کوتاهی،علم معمار ی باید به یک علم اجتماعی ،به خوبی یک علم فیزیکی و فنی تبدیل شود.
در این فصل به تاثیرات محیط ها و روانشناسی محیطی از قبیل شیرخوارگاه،خانه سالمندان،زندان،یا محیط های یادگیری از قبیل مهد کودک،مدرسه محیط کار و… که روی روان و رفتار انسان میگذارد پرداخته شده است.
روانشناسی محیطی
فصل هفتم:
تغییر فصول و تغییر رنگ و شکل گیاهان و درختان و به کارگیری مناسب آن در طراحی منظر ،ادراک بعد چهارم فضا (زمان)را در مخاطب ایجاد میکند.
منظر فضای بیرونی هر مکانی است که قابل دیدن بوده ،در چشم انداز واقع شود و شامل کلیه ی عناصر بصری ،زمین،پوشش گیاهی ،آب ،آسمان ،اشیا و ساختار های مستقر در ان میشود.منظر دارای بافت و ساختار طبیعی و مصنوع است و شخصیتی سه بعدی از نظر هندسی وچهار بعدی با منظور داشتن بعد زمان دارد.منظر در چشم و ذهن انسان،انعکاس و سابقه ی ذهنی به جای می گذارد.این سابقه ،نشانه ی روح و ارزش فضایی است،که زیبایی آن را همه ی حواس تجربه می کنند،اگرچه بینایی در این امر دخالت بیشتری دارد.
فصل هشتم:
وضعیت کنونی شهرهای بزرگ به لحاظ کیفیات محیطی در شرایط چندان مساعدی قرار ندارد.در بسیاری از کلانشهر های امروزی به ویژه کلان شهر های کشور های در حال توسعه و حتی برخی از کشورهای توسعه یافته شهروندان با بحران های روزمره گوناگون دست به گریبان هستند.بحران های عصبی روزمره از قرار گرفتن در معرض الودگی های صوتی ترافیک های سنگین و تغییرات اقلیمی گرفته تا ایجاد محیط های نا امن شهری،تخریب گرایی و بستر های مساعد برای ایجاد رفتار های ناهنجار ،ضرورت نگاهی نو به مسائل شهر امروز را اجتناب ناپذیر می نماید.
برای مثال میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
راه یابی و مسیر یابی
مسیر یابی برای عابران پیاده
نقشه های شناختی و مسیر یابی افراد پریشان حواس
امنیت شهر و پیشگیری از جرم به وسیله طراحی محیطی
فضاهای گمشده و…
روانشناسی محیطی
فصل نهم:
ما در طول زندگی تجربه بودن در برخی مکان ها را داشته ایم ولی ممکن است بودن در یکسری مکان ها را تجربه نکره باشیم ولی بسیاری مشغول زندگی کردن در این مکان ها هستند. مانند محیط های ویژه مراقبتی(آسایشگاه معلولینو محل زندگی کودکان مبتلا به اوتیسم)
محیط های بحرانی،اردوگاه اسکان موقت،محیط واقعیت مجازی و…
در این فصل به اثرات حاکم بر رفتار و روان انسان در صورت قرارگیری در این مکان ها پرداخته شده است.
فصل دهم:
یک طرح خوب در خود ما و در توانایی ما در درک حسی و عقلی از جهان است.یک طرح خوب هم مبتنی بر احساس است هم متکی به عقل.برای کاربردی کردن یافته های علومی مثل روان شناسی محیطی ،می باید تغییر ماهیت طراحی از “کاری صرفا هنرمندانه” به حرفه یا هنری “علمی” را بپذیریم.
راپاپورت اعتقاد دارد:معماری یک فعالیت هنری آزاد نیست ،اما حرفه ای بر پایه ی علم است که با حل یک مسئله ی مورد توجه واقع می شود.به عبارت دیگر ،مسائل باید کشف و شناسایی شوند،نه اینکه توسط طراح دوباره تعریف شوند یا به عبارتی خلق نگردند.هدف از طراحی این نیست که طراح خود را ،هنرمندانه بیان کند،بلکه هدف از طراحی ،خلق محیط ها و بخش های اصلی آن است که برای استفاده کنندگان مناسب باشد.یعنی استقرار و چیدمان آن ها برای استفاده کنندگان ،خواسته ها و فعالیت هایشان سودمند باشند.
